Συνέντευξη με θέμα “Φεμινιστική Ψυχολογία”

1) Το μάθημα «Φεμινιστική Ψυχολογία» είναι το μοναδικό στο πρόγραμμα σπουδών του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ.; Αρκεί μόνο ένα μάθημα; Θα μπορούσε να υπάρξει ξεχωριστός τομέας «Φεμινιστικής Ψυχολογίας»;

Το εν λόγω μάθημα είναι από τα ελάχιστα μαθήματα αντίστοιχου περιεχομένου που προσφέρονται στο πλαίσιο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ωστόσο, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.) υπάρχει μια μακρά παράδοση σε «γυναικείες σπουδές» και σε μαθήματα ή προγράμματα σπουδών σχετικά με το φύλο. Για παράδειγμα, παλαιότερα, στο πρόγραμμα προπτυχιακών σπουδών του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. υπήρχε το μάθημα «Συμβουλευτική Γυναικών», το οποίο –σε συνδυασμό και με άλλα σχετικά με το φύλο μαθήματα- αποτέλεσε την έμπνευση για το μάθημα της «Φεμινιστικής Ψυχολογίας». Συνολικά, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο προσφέρονται κάθε εξάμηνο περίπου 10 μαθήματα που αφορούν στο φύλο.

Οι τομείς στα πανεπιστήμια αποτελούν διοικητικές κυρίως μονάδες στο πλαίσιο των Τμημάτων, επομένως, δεν τίθεται θέμα ξεχωριστού τομέα. Αυτό που θα ήταν χρήσιμο είναι ενταχθούν τα ζητήματα των έμφυλων ταυτοτήτων και σε άλλα μαθήματα που εμπίπτουν σε διάφορους γνωστικούς τομείς της Ψυχολογίας (π.χ. της κλινικής, της γνωστικής ή/και της οργανωσιακής ψυχολογίας).

2) Τι σημαίνει «φεμινιστική προσέγγιση στην ψυχολογία»;

Η φεμινιστική προσέγγιση έχει να κάνει πρωτίστως με την φεμινιστική κριτική που ασκήθηκε στην επιστήμη της Ψυχολογίας για τον ανδροκεντρισμό της, σε επίπεδο θεωρίας, έρευνας και πρακτικής. Παράλληλα με το φεμινιστικό πολιτικό κίνημα και τις διεκδικήσεις των γυναικών για ισότητα ανάμεσα στα φύλα, οι φεμινίστριες ερευνήτριες/ακαδημαϊκοί συνειδητοποίησαν ότι η επιστήμη της Ψυχολογίας ακολουθεί ένα ανδροκεντρικό μοντέλο στην παραγωγή της γνώσης, υποτιμώντας είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα τις γυναίκες και τη γυναικεία εμπειρία. Ο κλάδος της ψυχολογίας των γυναικών ξεκίνησε ουσιαστικά με το εμβληματικό κείμενο μιας Αμερικανίδας ακαδημαϊκού και ψυχολόγου, της Naomi Weisstein (1968), η οποία είπε ότι «η ψυχολογία δεν μπορεί να πει τίποτα για το πώς είναι/τι θέλουν οι γυναίκες, γιατί πολύ απλά η ψυχολογία δεν το γνωρίζει».

3) Κατά την διδασκαλία του μαθήματος, διδάσκονται τα διαφορετικά κύματα του φεμινισμού; Φτάνουμε μέχρι και το queer;

Ναι, διδάσκεται η εξέλιξη του φεμινιστικού κινήματος, οι κυρίαρχες φεμινιστικές προσεγγίσεις και η απήχηση αυτών στον χώρο της Ψυχολογίας. Ειδικότερα, το τελευταίο κύμα του φεμινισμού, με την “μεταστρουκτουραλιστική” οπτική του, διαθέτει πολλά κοινά στοιχεία με την queer θεωρία. Στο πλαίσιο αυτό, αποδομείται τόσο η έμφυλη ταυτότητα όσο και η σεξουαλικότητα.

4) Υπάρχει η προσέγγιση ότι η αποδόμηση του φύλου δημιουργεί μια ρευστότητα κι ένα αίσθημα ότι οι άνθρωποι δεν έχουν «από πού να κρατηθούν». Τι λέτε για αυτό;

Υπάρχει μια μερίδα φεμινιστριών που όντως αντιτίθεται σε αυτήν την οπτική. Ωστόσο, είναι σημαντικό να έχουμε στο νου μας ότι οι γυναίκες δεν αποτελούν μια ομοιογενή ομάδα. Διαφέρουν ως προς πολλές κατηγορίες και χαρακτηριστικά, όπως το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, η σεξουαλικότητα, η εθνικότητα, η υγεία, η ηλικία και πολλά άλλα. Άρα, δεν υφίστανται όλες οι γυναίκες την ίδια μορφή και τα ίδια επίπεδα καταπίεσης. Από την άλλη πλευρά, συμφωνώ με την άποψη ότι είναι καλό να διατηρούμε παράλληλα την κατηγορία «γυναίκα», υποδηλώνοντας την διαφορετική μεταχείριση και τις διακρίσεις που υφίστανται οι γυναίκες, στο σύνολό τους, σε σχέση με τους άνδρες. Είναι βέβαιο πάντως, ότι η γυναικεία ταυτότητα διασταυρώνεται με άλλες ταυτότητες, όπως για παράδειγμα την σεξουαλική, για αυτό και στο εν λόγω μάθημα γίνεται λόγος και για ζητήματα queer.

5) Ποια είναι η γνώμη σας για την τόσο ευρεία χρήση των social media στην διάδοση της φεμινιστικής ιδεολογίας;

Η προσωπική μου άποψη για τα social media είναι αμφιλεγόμενη. Από την μία πλευρά, θεωρώ πως έχουν βοηθήσει σημαντικά στην ενδυνάμωση των γυναικών και άλλων θηλυκοτήτων και στην έκφραση αλληλεγγύης ανάμεσά τους, μέσα από τη δημιουργία κινημάτων αντίδρασης (όπως το me too). Από την άλλη, η ανωνυμία και κυρίως η επιθετικότητα που παρατηρείται στα social media, ανάμεσα σε διάφορες ομάδες, πιστεύω ότι δεν ευνοούν τη φεμινιστική ιδεολογία και δεν αντανακλούν τους σκοπούς του σύγχρονου φεμινιστικού κινήματος.

6) Πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί μια αίσθηση ισότητας και φεμινισμού σε μικρότερες ηλικίες;

Στο σχολείο, τα τελευταία χρόνια έχουν υπάρξει αρκετά προγράμματα ευαισθητοποίησης των μαθητών/τριών αλλά και των εκπαιδευτικών σε θέματα φύλου, ισότητας των φύλων, διαφορετικότητας, κ.α. Θεωρώ ότι αξίες όπως ο σεβασμός στην διαφορετικότητα, η αποδοχή και η ισότητα ανάμεσα στα φύλα μπορούν να διδαχθούν από πολύ μικρή ηλικία. Φυσικά δεν αρκεί μόνον η διδασκαλία αυτών των αξιών, αλλά και το παράδειγμα που δίνουμε όλες/οι ως παιδαγωγοί. Με άλλα λόγια, είναι σημαντικές οι στάσεις των εκπαιδευτικών ως προς αυτά τα ζητήματα και αυτό που μεταδίδουν σε μαθητές και μαθήτριες μέσω της συμπεριφοράς τους και του τρόπου διδασκαλίας τους. Σε σχέση με το παρελθόν, θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα προόδου στον χώρο της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, ωστόσο επικρατούν ακόμη στερεότυπες αντιλήψεις ως προς τα φύλα, οι οποίες δυστυχώς αναπαράγονται και αναπαράγουν τον σεξισμό.

7) Υπάρχει συχνά η πεποίθηση ότι η γυναίκες είναι “καλύτερες στα συναισθήματα” από τους άνδρες, εκφράζονται καλύτερα, κλπ. Τι λέτε για αυτό;

Οι μελέτες δείχνουν ότι όντως η διαπαιδαγώγηση των αγοριών και των κοριτσιών διαφέρει τόσο στον χώρο της οικογένειας όσο και του σχολείου, με αποτέλεσμα άνδρες και γυναίκες, μεγαλώνοντας, να αποκτούν τελικά διαφορετικά προσωπικά χαρακτηριστικά, ενδιαφέροντα, κίνητρα, κτλ. Ταυτόχρονα, οι περισσότερες από αυτές τις υποτιθέμενες διαφορές βασίζονται σε στερεότυπες αντιλήψεις ως προς τα δύο φύλα, άρα σε αβάσιμες, μη τεκμηριωμένες, γενικεύσεις με γνώμονα το φύλο. Θα επανέλθω λοιπόν στη σημασία της εκπαίδευσης, για να πω ότι τα εκπαιδευτικά προγράμματα κοινωνικο-συναισθηματικής ανάπτυξης, που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια στα περισσότερα σχολεία, ξεκινώντας από το νηπιαγωγείο, επιχειρούν να εξοικειώσουν τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, με τα συναισθήματά τους και την έκφραση αυτών. Θεωρώ, επομένως, πως η ανδρική ταυτότητα εξελίσσεται, όπως και η γυναικεία, «κατακτώντας» χαρακτηριστικά και συμπεριφορές που παλαιότερα θεωρούνταν στερεοτυπικά ότι ανήκαν στο αντίθετο φύλο. Αυτό αντικατοπτρίζεται πλέον στον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονοι άνδρες εκφράζουν την ταυτότητα του φύλου τους, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται και λειτουργούν στον χώρο της οικογένειας. Παρόλ’ αυτά, οι διακρίσεις και οι κοινωνικό-πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στα φύλα εξακολουθούν να αναπαράγονται, στερώντας από όλους μας σημαντικές πλευρές και διαστάσεις της ανάπτυξής μας. 

8) Πώς το «emotional labor» του να είσαι βοηθητική/συναισθηματική/παρούσα κλπ. επηρεάζει την ψυχική υγεία των γυναικών;

Σε συνέχεια των παραπάνω, οι γυναίκες φαίνεται ότι επιβαρύνονται περισσότερο συναισθηματικά, καθώς εξακολουθούν να αναλαμβάνουν αυτό το είδος της «εργασίας», δηλαδή της ρύθμισης των συναισθηματικών σχέσεων, κυρίως στο πλαίσιο της οικογένειας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό βέβαια και με άλλους παράγοντες, που έχουν να κάνουν τόσο με την ίδια τη γυναίκα όσο και με το περιβάλλον της, μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα της ψυχικής ανθεκτικότητας και της ευζωίας των γυναικών. Από την άλλη πλευρά, η ενασχόληση με το εαυτό, η αφοσίωση στην καριέρα, η εναλλαγή ερωτικών συντρόφων, παρερμηνεύονται και επικρίνονται στην περίπτωση των γυναικών, καθώς θεωρείται ότι συνάδουν περισσότερο με την ανδρική ταυτότητα.

9) Ποια είναι η γνώμη σας για την έμφυλη ανισότητα στην αγορά εργασίας σήμερα; Είναι τα πράγματα καλύτερα; Έχει καλυτερεύσει το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής»;

Σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες, έχει υπάρξει σημαντική πρόοδος. Σήμερα, στην Ευρώπη τουλάχιστον, τα περισσότερα επαγγέλματα είναι προσβάσιμα τόσο από άνδρες όσο και από γυναίκες. Ωστόσο, οι διακρίσεις στον χώρο της αγοράς εργασίας εξακολουθούν να υφίστανται σε πολλαπλά επίπεδα, με αποτέλεσμα οι γυναίκες να απουσιάζουν από διοικητικές θέσεις ευθύνης σε αρκετούς εργασιακούς χώρους (π.χ. των επιχειρήσεων, της πολιτικής, της τεχνολογίας). Ακόμα και στον χώρο της εκπαίδευσης, που είναι ένας γυναικοκρατούμενος χώρος, οι ανώτατες θέσεις στην επαγγελματική ιεραρχία καταλαμβάνονται στην πλειονότητά τους από άνδρες. Επομένως, για να απαντήσω στο ερώτημά σας, φυσικά και εντοπίζεται το φαινόμενο της «γυάλινης οροφής», τουλάχιστον σε ορισμένους εργασιακούς χώρους.

10) Πού βλέπετε την φεμινιστική ψυχολογία τα επόμενα χρόνια; Υπάρχει κάποια πτυχή που έχει παραγκωνιστεί στην έρευνα;

Θα έλεγα ότι η ενασχόληση με τα ζητήματα φύλου δεν θεωρούνταν ποτέ «νευραλγικός» τομέας στην επιστήμη της ψυχολογίας. Αντίστοιχα και οι σπουδές φύλου δεν είχαν ποτέ το κύρος και τη σημασία που τους άξιζε, με εξαίρεση τα τελευταία χρόνια, κατά τα οποία υπήρξε μεγαλύτερη προβολή, λόγω του κινήματος me too και των περιστατικών έμφυλης βίας που έλαβαν δημοσιότητα. Θέλω να πιστεύω ότι στον ακαδημαϊκό χώρο, τουλάχιστον, θα αναζωπυρωθεί το σχετικό ενδιαφέρον των νέων ερευνητών/τριών και επιστημόνων (κάτι που ήδη παρατηρούμε), καθώς η ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην έρευνα, τη διδασκαλία και τις ακαδημαϊκές γενικότερα διαδικασίες υποστηρίζεται και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απαιτεί πλέον την ύπαρξη ενός σχεδίου δράσης για την ισότητα των φύλων στο πλαίσιο των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων και Ερευνητικών Οργανισμών που αιτούνται ευρωπαϊκή χρηματοδότηση. Με αφορμή αυτές τις απαιτήσεις, έχει ξεκινήσει μια δημόσια συζήτηση για τη δημιουργία Γραφείων Ισότητας Φύλων στα πανεπιστημιακά Ιδρύματα, τα οποία, θα διαχειρίζονται μεταξύ άλλων και τα περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης και άλλων μορφών έμφυλης βίας.

11) Πού βοηθάει η συμβουλευτική γυναικών στο κομμάτι της έμφυλης βίας;

Η συμβουλευτική γυναικών εφαρμόζει στο πλαίσιο της ψυχοθεραπευτικής πρακτικής τις βασικές αρχές και αξίες των φεμινιστικών προσεγγίσεων, όπως για παράδειγμα την αρχή της αποδοχής και του σεβασμού της γυναικείας εμπειρίας. Μια άλλη αρχή είναι η ενδυνάμωση των γυναικών, που αφορά στη συνειδητοποίηση εκ μέρους τους ότι δεν φταίνε οι ίδιες για αυτό που τους συμβαίνει. Αντίθετα, στόχος είναι να αντιληφθούν ότι πολλές από τις δυσκολίες και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν έχουν να κάνουν με ευρύτερες κοινωνικές δομές και καταπιεστικά συστήματα (το προσωπικό είναι πολιτικό). Τα παραπάνω έχουν αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματικά κατά την υποστήριξη γυναικών που έχουν υποστεί έμφυλη βία, ενώ δεν είναι αυτονόητα σε άλλες ψυχοθεραπευτικές πρακτικές. Μια άλλη σημαντική παράμετρος στην περίπτωση της υποστήριξης κακοποιημένων γυναικών είναι ο σεβασμός που οφείλει να δείχνει η θεραπεύτρια στους ρυθμούς και τις διαδικασίες της κάθε γυναίκας.

12) Πώς χειριζόμαστε την αυτοθυματοποίηση που μπορεί να έρθει μετά την συνειδητοποίηση ότι η γυναίκα-δέκτης έμφυλης βίας δεν έφταιξε πουθενά;

Οι αντιδράσεις μιας γυναίκας που υπέστη θύμα βίαιης συμπεριφοράς είναι ποικίλες και θα έλεγα απολύτως φυσιολογικές. Οι ενοχές, η θλίψη, το αίσθημα αβοηθησίας, ο θυμός και άλλα συναισθήματα είναι αναμενόμενα και αποτελούν φυσιολογικές αντιδράσεις σε μη φυσιολογικές συμπεριφορές. Το ζήτημα είναι να μπορέσει να επεξεργαστεί η γυναίκα τα συναισθήματα αυτά και να μην κατηγορεί φυσικά τον εαυτό της, αλλά να ενδυναμωθεί ακόμη και να εξελιχθεί μετά από ένα γεγονός θυματοποίησης. Για παράδειγμα, ο θυμός σε πολλές περιπτώσεις είναι λυτρωτικός. Ο θυμός μπορεί να κινητοποιήσει μια γυναίκα προκειμένου να φύγει από μια κακοποιητική σχέση ή να καταγγείλει ένα περιστατικό βίας. Όπως ανέφερα ήδη, το ζητούμενο είναι να επέλθει η κατανόηση, η συνειδητοποίηση, ακόμη και η ανάπτυξη μετά και πέρα από το τραύμα. Θα ολοκληρώσω λέγοντας ότι είναι σημαντικό, ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας, να μην παθολογικοποιούμε τις γυναίκες που έχουν υποστεί βία, αντιμετωπίζοντάς τις ως παθητικά θύματα, αλλά να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις συμπεριφορές τους ως «μηχανισμούς επιβίωσης» σε ένα εντελώς δυσλειτουργικό περιβάλλον.